1.Artak Beglaryany: Arcaxi Mardu iravunqneri pashtpan

Արտակ Բեգլարյանը ծնվել է Ստեփանակերտում։ 1995 թվականի ապրիլի 7-ին Ստեփանակերտի իրենց բակում խաղալիս՝ ականի պայթյունից կորցրել է տեսողությունը։ Այդ իսկ պատճառով ընդունվել է Երևանի տեսողության խանգարումներ ունեցող երեխաների №14 հատուկ դպրոցը։ Այնուհետև Հայաստանում և մի շարք այլ երկրներում կրթություն ստանալով՝ վերադարձել է Արցախ և զբաղվում է քաղաքական ու հասարակական ակտիվ գործունեությամբ:Արտակ Բեգլարյանը 2009-2010 թվականներին մասնակցել է Երիտասարդ Առաջնորդների Դպրոցի ամբողջական ծրագրին՝ դրա շրջանակներում համահիմնադրելով «Ճանաչենք Հայաստանը» նախաձեռնությունը: 2009-2013 թվականներ՝ ՀՀ նախագահին կից գործող «Հանրային խորհրդի» անդամ էր։ 2011-2012 թվականներ՝ ՀՀ Աժ-ին կից գործող երիտասարդական խորհրդարանի անդամ։ 2012 թվականից «Արցախակերտում» հասարակական կազմակերպության համանախագահ:Արտակ Բեգլարյանը հեղինակել է գիտական մի շարք հոդվածներ՝ դրանք ներկայացնելով տարբեր միջազգային գիտաժողովներում և հրապարակելով թե՛ միջազգային, և թե՛ հայաստանյան հանդեսներում։ Նրա հոդվածները վերաբերում են քաղաքական համակարգերին, տեղեկատվական անվտանգությանը, հայկական լոբբիին, ղարաբաղյան հակամարտություն և հարավկովկասյան աշխարհագրականություն: Պարբերաբար հանդես է գալիս նաև հրապարակախոսական և վերլուծական հրապարակումներով և հարցազրույցներով:

 

2.Արման Թաթոյան

(դեկտեմբերի 18, 1981, Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), ՀՀ պետական գործիչ, ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպան։

• 1998-2002 թվականներ – սովորել և գերազանցությամբ ավարտել է  ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետ բակալավրիատը։
• 2002-2004 թվականներ – սովորել և գերազանցությամբ ավարտել է ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետի մագիստրատուրան։
• 2004-2007 թվականներ – սովորել և ավարտել է ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետի քրեական դատավարության և կրիմինալիստիկայի ամբիոնի ասպիրանտուրան։ Իրավաբանական գիտությունների թեկնածու։ 1 մենագրության և 27 գիտական հոդվածների հեղինակ և համահեղինակ։
• 2012 թվական – սովորել և ավարտել է ԱՄՆ Փենսիլվանիայի համալսարանի Ուորթոն բիզնես դպրոցի «Բիզնես և իրավունք» գործնական կրթության ծրագիրը։
• 2012-2013 թվականներ – սովորել և ավարտել է ԱՄՆ Փենսիլվանիայի համալսարանի իրավունքի դպրոցը՝ իրավունքի մագիստրոսի որակավորմամբ։ Ունի նաև իրավունքի պատվավոր մագիստրոսի կոչում։
• 2003-2004 թ. – Շրջակա միջավայրի իրավական պահպանության կենտրոնի իրավական հարցերով փորձագետ։
• 2005 թվականից – ԵՊՀ քրեական դատավարության և կրիմինալիստիկայի ամբիոնի դասախոս, ապա՝ դոցենտ։
• 2004-2007 թթ. – ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմի քրեադատավարական և զինծառայողների իրավունքների վերականգնման բաժնի իրավական հարցերով ավագ մասնագետ։
• 2007 թ. եղել է ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի քրեական պալատ՝ նախագահի խորհրդական։
• 2007-2009 թթ. – Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագրի Հարավային Կովկասում թմրամիջոցների հակազդման ծրագրի իրավական բաղադրիչի համակարգող։
• 2008 թ. եղել է ՀՀ դատախազության դպրոցի դասախոս։
• 2009 թ. եղել է ՀՀ գլխավոր դատախազության կազմակերպական-վերահսկողական վարչության դատախազ։
• 2009-2011 թթ. – «ԵՄ մարդու իրավունքների պաշպանը` որպես կանխարգելման ազգային մեխանիզմ» ծրագրի իրավական հարցերով համակարգող։
• 2010 թ. – ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման մոնիտորինգի հանձնաժողովի իրավական հարցերով խորհրդատու։
• 2010 թ. – Մարդու իրավունքների պաշտպանի և ՄԱԶԾ համատեղ ծրագրի աշխատանքային խմբի ղեկավար։
• 2010-2012 թթ. – Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագրի Հարավային Կովկասում սահմանների համալիր կառավարման ծրագրի իրավական հարցերով փորձագետ։
• 2010-2012 թթ. – ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի վերանայման միջազգային համակարգի ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցավորության դեմ գրասենյակի Հայաստանը ներկայացնող փորձագիտական խմբի անդամ։
• 2010–2013 թթ. – ՀՀ Սահմանադրական դատարանի խորհրդական։
• 2010 թվականից – ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի մշակման աշխատանքային խմբի անդամ։
• 2011 թվականից – Եվրոպայի խորհրդի Խոշտանգումների կանխարգելման եվրոպական կոմիտեում Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչ։
• 2013 թ. նոյեմբերի 19-ին ՀՀ վարչապետի որոշմամբ նշանակվել է Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարի տեղակալ:
• 2013 թվականից – Եվրոպայի խորհրդի Միգրացիոն հարցերի համակարգման ստորաբաժանման Ռուսաստանում փակ հաստատություններում հասարակական դիտորդական հանձնաժողովների աջակցման և խոշտանգումների կանխարգելման հարցերով մշտական խորհրդական։
• 2013 թվականից – Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազոր ներկայացուցչի տեղակալ։
• 2016 թ. փետրվարի 23-ին ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից փակ, գաղտնի քվեարկությամբ, ձայների կողմ՝ 96, դեմ 7 հարաբերակցությամբ ընտրվել է Հայաստանի Հանրապետության մարդու իրավունքների պաշտպան։
• 2016 թ. փետրվարի 23-ին ՀՀ վարչապետի որոշմամբ ազատվել է Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարի տեղակալի պաշտոնից՝ այլ աշխատանքի անցնելու կապակցությամբ:

3.Լարիսա Ալավերդյան

(սեպտեմբերի 21, 1943, Բաքու, Ադրբեջանական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, չորրորդ գումարման ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավոր։ Նախախորհրդարանի և Հիմնադիր խորհրդարանի պատվավոր անդամ։1960-1965 թվականներին աշխատել է Բաքվի թիվ 2 մանկատանը որպես դաստիարակ, 1966-1967 թվականներին՝ Դաշքեսանի թիվ 2 միջնակարգ դպրոցում՝ մաթեմատիկայի ուսուցիչ, 1967-1990 թվականներին՝ Հայաստանի տարբեր գիտահետազոտական ինստիտուտներում՝ սկսած կրտսեր գիտաշխատողից մինչև բաժնի վարիչ, և հաշվիչ կենտրոններում՝ սկսած բաժնի վարիչից մինչև տնօրենի տեղակալ։

1988-1991 թվականներին եղել է «Արցախ» հայրենակցական միության հիմնադիր անդամ և պատասխանատու քարտուղար, 1991-1995 թվականներին՝ ՀՀ ԳԽ Արցախի հարցերով հատուկ հանձնաժողովի գլխավոր փորձագետ, 1995-2004 թթ. և 2006-2007 թթ.` «Ընդդեմ իրավական կամայականության» հասարակական կազմակերպության գործադիր տնօրեն։ 2004-2006 թվականներին եղել է ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպան։

2002 թվականից դասախոսում է Հայ-ռուսական (սլավոնական) համալսարանում։

2007 թվականին ընտրվել է ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավոր։

Կանանց հանրապետական խորհրդի, ՀՀ Նախագահին առընթեր արտաքին հարաբերությունների և մարդու իրավունքների հարցերի, Պաշտպանության նախարարությանն առընթեր անհայտ կորածների, պատանդների և զինգերիների հարցերի, Միգրացիայի և փախստականների վարչությանը կից փորձագիտական խորհրդի, ԱՀՌԾ-ի պատրաստման խորհրդի և աշխատանքային խմբի անդամ է։

Լարիսա Ալավերդյանը մասնակցել է տարածաշրջանային ու միջազգային բազմաթիվ հանդիպումների, հեղինակ է տարբեր ժողովածուների ու հրապարակումների։

Արցախին վերաբերող մի շարք փորձագիտական փաստաթղթերի հեղինակ է։

Տիրապետում է ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն և ադրբեջաներեն լեզուներին։ Ամուսնացած է, ունի երկու դուստր։

 

1)Դիրիժոր, սիստեմ,սպրոս,ստաբիլ,ստաֆկա,ստիմուլ,ստռախովկա,սպիռալ,սուվերեն,վալյուտա,վյետո,տաբլիցա,տամոժնյա,տոտալ,տրատիցիա։

2)Առժույթ,ինքնիշխան,խմբավաի,Պարո՛ւյր,խաղադրույք,ապահովագրություն,կայուն,ավանդույթ, պահանջարք,խթան,համակարգ,մագսակերտ,ընդհանուր,աղյուսակ,ագելք,գործարք։

Սդելկա _ գործարք

Դիրիժոր _ խնբավար

Սպրոս _ պահանջարք

Ստաբիլ _ կայուն

Ստաֆկա _ խաղադրույք

Ստիմուլ _ խթան

Ստախովկա _ ապահովագրություն

Սպիռալ _

Սուվերեն _ ինքնիշխան

Վալյուտա _ ատժույյք

Վյոտո _ առգելք

Տաբլիցա _ աղյուսակ

Տամոժնյա_ վագսակերտ

Պապը անչափահաս ժամանակ ստանձնել է Արշակունիների գահը, քանի որ իր հայրը գերի էր Անհուշ բերդում։ Նա Մեծ Հայքում որպես արքա հաստատվեց Հռոմեական կայսրության օգնությամբ։ Սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանի ղեկավարությամբ հայ-հռոմեական զորքը կարողացել է հաղթանակ տոնել պարսիկների նկատմամբ և Մեծ Հայքը ամբողջովին անկախ դարձնել։

Պապը կատարել է մի շարք բարեփոխումներ, որոնք կարևոր էին այդ արտաքին և ներքին ծանր պայմանների ժամանակաշրջանում։ Նա վերամիավորել է մի շարք նահանգներ, որոնք անջատվել էին Մեծ Հայքից ծանր ներքաղաքական շրջանում։ Նա փակել է կուսանոցները՝ այդպիսով փորձելով բարձրացնել ծնելիության մակարդակը։ Նա սահմանափակել է եկեղեցու դերը երկրի կառավարման մեջ, կրճատել եկեղեցական հողերը, որի պատճառով հակասություններ են առաջացել Պապի և Ներսես Մեծի միջև։ Նրա գահակալման ընթացքում կաթողիկոսները սկսեցին ձեռնադրվել ոչ թե Կեսարիայում, այլ հենց Հայաստանում։ Նրա օրոք հայոց զորքի թիվը հասել է 90 հազարի։

Պապը փորձում էր ազատվել Հռոմեական կայսրության ճնշումներից և ամբողջովին անկախ լինել իր արտաքին ու ներքին քաղաքականության հարցերում։ Նա փորձում է Մեծ Հայքից հեռացնել Տերենտիոսի ղեկավարությամբ գործող հռոմեական կայազորը, քանի որ վերջինս շատ էր խառնվում Պապի պետական գործերին^[3]։ Պապը գաղտնի բանակցություններ է սկսում Շապուհ Երկարակյացի հետ, սակայն Տերենտիոսը իմանում է նրանց գաղտնի կապի մասին և հայտնում Հռոմի կայսր Վաղեսին, որը բանակցելու պատրվակով Պապին հրավիրում է Տարսոն և փորձում հսկողության տակ առնել։ Պապը իր 300 թիկնապահների հետ միասին կարողանում է փախչել և վերադառնալ Մեծ Հայք։ 374 թվականին Մեծ Հայքում գործող հռոմեական կայազորի ղեկավարը փոխվում է և Տարանտիոսին փոխարինում է Տրայանոսը, որը կարողանում է շահել Պապի վստահությունը և նրան հրավիրելով խնջույքի՝ դավադրորեն թունավորում է։

Արշակ Բ արքայի և սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանի ձերբակալությունից հետո Մեծ Հայքում սկսվեց թշվառ իրավիճակ։ Չնայած իր մեծ տարիքին՝ Շապուհ Բ Երկարակյացը շարունակում էր իր ծավալապաշտական քաղաքականությունը^[7]։ Նա փորձում էր Մեծ Հայքը և Վիրքը հանել Հռոմեական կայսրության ազդեցության գոտուց։ Այդ պատճառով նա 368 թվականի ձմռանը զորք է ուղարկում Մեծ Հայք, որոնք, ըստ Ամմիանոս Մարկելինոսի, ղեկավարվում էին երկու հայ դավաճաններ ներքինի Կիրալի և զորավար Արտավանի կողմից։ Հայոց զոքրը Փառանձեմ թագուհու և դեռևս անչափահաս Պապ թագավորի հետ միասին ամրանում է անառիկ Արտագերս ամրոցում, որը Արշակունիները խլել էին Կամսարականներից։ Անհնար էր գրոհով վերցնել բերդը, այդ պատճառով պարսիկները բերդը պաշարում են։ Ըստ Լեոյի՝ հայոց զորքի թիվը հասնում էր շուրջ 11 հազարի։

Փառանձեմ թագուհին որոշում է որ Պապը պետք է դուրս գա ամրոցից և ճեղքելով հռոմեական պաշարումը՝ անցնի Հռոմեական կայսրություն, ներկայանա Վաղես կայսրին և նրանից օգնություն խնդրել։ Պապը լսում է թագուհուն և կատարում է նրա պատվերը։ Տարբեր մարդկանց միջոցով նա հաճախ լուր է ուղարկում թագուհուն, որ շուտով կգա հռոմեական կայազորի օգնությամբ, սակայն Վաղես կայսրը մտորումների մեջ էր և չէր կարողանում որոշում ընդունել։

Բանակցություններ է սկսվում պաշարվածների և պարսիկների միջև։ Հայր մարդպետը մտնում է բերդ և սկսում բանակցել Փառանձեմի հետ, նա անպատվում է թագուհուն և պահանջում դադարեցնել պաշտպանությունը, քանի որ այն անիմաստ է, սակայն Փառանձեմը անդրդվելի էր^[8]։ Փառանձեմի մոտ բանակցությունների են գալիս նաև ներքինի Կիրալը և զորավար Արտավանը, ովքեր նույնպես հորդորում են թագուհուն անձնատուր լինել, սակայն տեսնելով Փառանձեմի արցունքները՝ խղճում են նրան և նորից դառնում դավաճան, բայց այս անգամ նրանք դավաճանում են Շապուհին։ Նրանք քննարկում են և որոշում վերադառնալ պարսկական բանակ և հայտնել, որ հայերը երկու օր ժամանակ են խնդրում անձնտուր լինելու համար։ Պարսիկները թուլացնում են պաշարումը, իսկ բերդապահները միանգամից հարձակվում են պարսիկների վրա և ջարդում նրանց։

Իմանալով այս ամենի մասին՝ Վաղես կայսրը ոգևորվում է և որոշու է օգնական զորք ուղարկել Մեծ Հայք։ Երբ պարսից Շապուհ արքան իմանում է իր զորքի պարտության մասին, ինչպես Ամմիանոսն է նշել, ընկավ «գազանային կատաղության մեջ»^[9]։ Նա հսկայական զորք է հավաքում և անձնամբ արշավում դեպի Մեծ Հայք, իսկ դավաճան ներքինի Կիրալը և զորավար Արտավանը, ինչպես նաև Պապը անմիջապես փախչում են Տայոց աշխարհի անտառներ, որտեղ թաքված են մնում մի ամբողջ 5 ամիս։ Շապուհը միանգամից գնում է Արտագերսի վրա պաշարում այն և գրավում։ Ըստ Փավստոս Բուզանդի՝ բերդը թույլ էր, քանի որ ներսում ինչ-որ համաճարակ էր տարածվել՝ հավանաբար ժանտախտ։ Գերի է ընկնում նաև Փառանձեմ թագուհին, ամբողջ արշակունյաց գանձերի հետ միասին, սակյան Շապուհին դա չի բավարարում։ Նա ավերում է Արտաշատը, Վաղարշապատը, Երվանդաշատը, Զարիշատը և Զարեհավանը։

Փառանձեմը գերեվարվում է Պարսկաստան^[10]․

Երբ Փառանձեմ տիկնոջը բերին հասցրին Պարսից աշխարհ… և թագավորի առաջը հանեցին…Պարսից Շապուհ թագավորը կամեցավ նախատինք հասցնել (Արշակունյաց) տոհմին, Հայոց աշխարհին և թագավորությանը։ Հրամայեց կանչել իր բոլոր զորքերին… և այդ բազմության մեջ բերել Հայաստանի տիկնոջը՝ Փառանձեմին։ Եվ հրամայեց հրապարակում շինել ինչ-որ սարք, որի վրա գցել տվեց տիկնոջը և արձակել նրա վրա անասնական պիղծ խառնակության համար։ Այս կերպ սպանեցին տիկին Փառանձեմին։ – Փավստոս Բուզանդը Փառանձեմի սպանության մասին

Հայստանում ասպատակություններն էին շարունակում հայ դավաճան նախարարներ Մերուժան Արծրունին և Վահան Մամիկոնյանը, սակայն Վահան Մամիկոնյանը ազգին դավաճանելու պատճառով սպանվում է իր որդու՝ Սամվել Մամիկոնյանի կողմից^[11]։

Գահակալական շրջանԽմբագրել

Պապ թագավորը սկսում է իր գահակալությունը շատ դժվարին ժամանակաշրջանում։ Իր հոր նման նա փորձում էր արշակունյաց խարխուլ գահը նորոգել երկու կարևորագույն սյուների օգնությամբ՝ սպարապետություն և կաթողիկոսություն։ Սպարապետ է դառնում Վասակ Մամիկոնյանի որդին՝ Մուշեղ Մամիկոնյանը։ Պապ թագավորը, դիմելով Ներսես Մեծին, կարողանում է վերացնել Արշակունյաց և Լուսավորչական տոհմերի միջև գտնվող ատելությունը և Ներսես Մեծը նորից սկսում է երևալ արքունիքում։ Մյուս կարևոր ձեռքբերումը, որը պետք է կատարեր Պապ թագավորը՝ ռազմական ուժը մեծացնելն էր։ Իր գահակալման սկզբում հայոց զորքի թիվը հասնում էր ընդամենը 10 հազարի։ Այդպիսի ուժերով անհնար էր դիմագրավել պարսից հսկայական ռազմական ուժին, այդ պատճառով Վաղես կայսրը ուղարկում է մի հռոմեական կայազոր, որը ապահովում էր հայոց խաղաղությունը որպեսզի պարսիկները նորից չավիրեն Մեծ Հայքը։

Այս պատճառով Շապուհը դիմում է խորամանկ քայլի և փորձում է դիվանագիտական ուղիներով փպատակեցնել Պապին^[12], սակայն Պապը՝ չնայած իր տարիքին, հասկանում է, որ Շապուհի հետ դաշինքը Մեծ Հայքի շահերից չէր բխում և մերժում է Շապուհին, սակայն նրան էլ էր դուր գալիս այդ միտքը և նա բանակցությունների ընթացքում Շապուհի համար կատարում է մի շատ հաճո քայլ․ նա սպանել է տալիս Կիրալին և Արտավանին ու գլուխները ուղարկում Շապուհին։

Շապուհը ցանկանում էր արշավել Մեծ Հայք, սակայն հայ-պարսկական սահմանում հերթապահում էր Արինթեոսի հռոմեական կայազորը։ Շապուհը պատվիրակություն է ուղարկում Վաղեսի մոտ և խնդրում հավատարիմ մնալ 363 թվականին հռոմեա-պարսկական պայմանագիրը, որը Ամմիանոսը անվանել է «ամոթալի պայմանագիր», սակայն Վաղեսը մերժում է նրան և նույնիսկ զգուշացնում, որ արշավելու է Վիրք և դուրս քշի Վիրքի պարսից դրածո արքային։ Շապուհը կատաղում է այս պատասախանից և 371 թվականին սկսում է արշավանքը ընդդեմ հայ-հռոեմականան ուժերի։

 

Ընդգծել այն հատուկ անունները, որոնց կազմում հասարակ գոյականներ կան։

Դանիել Վարուժան,Ալեքսանդր Շիրվանզադե,Լևոն Շանթ, Վահան Տերյան ,Վարդան Մամիկոնյան, Վասակ Սյունի, Նար-Դոս, Մովսես Խորհենացի, Ակսել Բակունց, Գուրգեն Մահարի, Ավետիք Իսահակյան, Գուրգենդուխտ, Որմիզդուխտ, Գևորգ Մարզպետունի, Ասպրամ, Սահակ Սևադա, Հուսիկ, Աշոտ Բռնավոր, Արտակ Մոկացի, Ցլիկ Ամրամ, Շահանդուխտ, Սահականույշ,  Գրիգոր Մագիստրոս, Մխիթար Գոշ, Նահապետ Քուչակ, Գեղամ Սարյան, Եղիշե Չարենց, Միսաք Մեծարենց,  Հայք, Վան, Ծաղկաձոր, Մուշ, Արշակավան,Սասուն, Ապարան,  Արտաշատ, Վանաձոր,  Գյումրի, Սպիտակ,  Աշտարակ, Անի, Կարին, Կարս, Մա-լաթիա,  Կեսարիա,  Զվարթնոց, Էջմիածին,  Ստեփանավան, Կարմիր, Կապուտկող,  Գորիս, Կապան,  Հադրութ, Ստեփանակերտ, Արցախ,  Հրազդան․ Սևան, Որոտան,  Աղստրև, Չիչխան, Դեսեդ,  Գուգարք, Վայք, Եղեգնաձոր,  Ամասիա, Ղուկասյան